مسجد جامع قم از جاهای دیدنی قم و از جمله مکان‌های تاریخی مهم و ارزشمندی است که با به کارگیری اصول معماری ایران، از جلال و شکوه قابل توجهی برخوردار است.
جغرافیا و همسایگی مسجد جامع قم
مسجد جامع در مرکز شهرستان قم و در خیابان آذر، محله مسجد جامع و در نزدیکی دروازه ری واقع شده است. برای رفتن و بازدید از این مکان زیبا و تحسین‌برانگیز میتوان از خیابان آذر، بزرگراه عمار یاسر (۵۵ متری عمار یاسر) یا تونل غدیر، به محله مسجد جامع رفته و این مسجد را مشاهده کنید. از عمارات و آثار تاریخی پیرامون این بنای تاریخی، میتوان به حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) (با فاصله‌ای بالغ بر ۲ کیلومتر) و خانه تاریخی یزدان‌پناه (با فاصله‌ای حدود ۳ کیلومتر) اشاره کرد.
مسجد جامع قم بنایی سلجوقی و در همسایگی حرم حضرت معصومه (س) واقع شده است
تاریخچه مسجد جامع قم
در مورد قدمت و سال ساخت دقیق مسجد جامع قم، اظهارات و بیانات مختلفی وجود دارد. برخی از مورخین و باستان‌شناسان، تاریخ ساخت آن را به قرن ششم هجری قمری و مقارن با حکومت پادشاهان سلجوقی می‌دانند. تعداد دیگری از تاریخ‌نویسان و کارشناسان مسائل تاریخی، بر این باورند که این مسجد در سال ۲۶۵ هجری قمری به همت و پیگیری ابوالصدیم حسن بن علی بن آم اشعری، احداث شده است.
وبه روایتی مسجد امام حسن عسگری بنا به دستور امام حسن عسگری(علیه السلام) و به دست وکیل و نماینده آن حضرت در قرن سوم هجری ساخته شده است. این مسجد همواره مورد توجه و عنایت علما و بزرگان بوده و در نوع خود از مساجد منحصر به فرد در دنیای اسلام است.
این درحالی است که عبدالجلیل رازی، زمان تاسیس این اثر تاریخی را به دوران حکومت طغرل سلجوقی نسبت داده و معتقد است که فردی به نام بهاالدین کمال ثابت قمی، این عمارت ارزشمند و باشکوه ایرانی را احداث کرده است.
ساخت این مجموعه ارزشمند بوده که احداث عمارات آن، در چند دوره مختلف تاریخی به وقوع پیوسته است. البته بسیاری از معماران و باستان‌شناسان با توجه به نوشته‌های برجای‌مانده تاریخی، قدمت ساخت آن را به زمان حکومت سلجوقیان نسبت داده‌اند که به نظر میرسد تاریخ مذکور، از نظر سندیت و آثار موجود، نسبت به سایر زمان‌ها صحیح‌تر باشد. براساس متون ثبت شده در کتاب تاریخ قدیم قم (متعلق به قرن ۴ هجری قمری)، به طور دقیق نمی‌توان محل احداث مسجد جامع قم را مشخص کرد.
معماری مسجد جامع قم
مسجد جامع قم، بنایی است با مساحتی حدود ۶ هزار متر مربع، که ساخت و احداث آن، در چندین دوره زمانی مختلف، صورت گرفته است. معمار و طراح این بنای تاریخی، قسمت‌های متعددی از جمله سردر ورودی، صحن، ایوان، گنبدخانه و شبستان را برای آن در نظر گرفته است. به نظر میرسد بخش گنبدخانه مسجد، قبل از دیگر قسمت‌های این اثر تاریخی، ساخته شده باشد. سازندگان این اثر تاریخی، ۲ در ورودی را برای آن در نظر گرفته‌اند که یکی در بخش غربی بنا و به عنوان ورودی اصلی تلقی شده و دیگری در کوچه‌ای فرعی و متصل به شبستان‌های واقع در شمال عمارت، قرار دارد.
این مسجد این مسجد دو ایوانی دارای مقرنس کاری و کاشیکاری های ارزشمندی است .
نمایی از گنبد مسجد جامع قم
با توجه به نوشته‌های حک شده در کتیبه‌های گچبری مسجد (متاسفانه در دوران حکومت فتحعلی شاه، برخی از نوشته‌های کتبیه‌های برجای‌مانده از این اثر تاریخی، از بین رفته است)، به نظر میرسد که آغاز پیکربندی اولیه گنبدخانه به سال ۵۲۹ مقارن با اوایل قرن ششم هجری باز می‌گردد.
از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین بخش‌های احداث شده در این مسجد کهن، میتوان به ایوان آن اشاره کرد. معمار هنرمند این عمارت تاریخی، نقشه ایوان زیبای آن را با دهانه‌ای به ارتفاع ۱۸ متر، عرض ۷ متر و طول ۱۴ متر، طرح‌ریزی کرده که از لحاظ جمال و هماهنگی اضلاع، کم‌نظیر و مثال‌زدنی است.
پوشش ایوان مقرنس گچی، داشته که در نوع خود تحسین‌برانگیز بوده و بسیار باشکوه جلوه می‌کند. نقشه کاشیکاری صورت گرفته بر دیوار ایوان که در مرکز قاب‌هایی به شکل آجر کلوکی (آجر کوچک) و تراش، همراه با تزئینات لحاظ شده توسط کتیبه‌های فراوان، نظر هر گردشگر و بازدیدکنند‌ه‌ای را به خود جلب می‌کند.
پوشش مقرنس به صورت ۲ طبقه و در عین حال متحرک و معلق، در نظر گرفته شده است.
از دیگر تزئینات و طراحی‌های صورت گرفته، میتوان به حاشیه ایوان (لبه ایوان)، که متشکل از دو قوس بالا و همچنین به دو طرف ایوان اشاره کرد که به شکل گیلو بوده و روی آن طره برنجی پیچی تزئین شده با کاشی فیروزه فام کار شده است. ابعاد هریک از کاشی‌ها به صورت ۴۵ در ۴۰ سانتی‌متر در نظر گرفته شده است. به نظر میرسد که این تزئینات در بسیاری از آثار به کار رفته در قرن هشتم هجری، مشاهده شده است.
تزیینات کاشیکاری شده در مسجد جامع قم
در طرفین ایوان نیز جرزهایی تعبیه شده‌اند که از عرضی برابر با ۲ متر و ۵۰ سانتی‌متر و ارتفاعی بالغ بر ۱۸ متر برخوردار است.در کل ۴ جرز مزین به کاشی‌هایی با تصاویری زیبا، در این بخش وجود دارد. در بخش جلوی ایوان (پیشانی) و همچنین در طرفین آن، میتوان کتیبه‌ای را که از طولی برابر با ۲۸ متر و عرضی بالغ بر ۱ متر برخوردار است، مشاهده کرد.
این کتیبه از کاشی‌های خشتی ساخته شده و روی این کاشی خشتی، آیه‌ای از سوره مبارکه نور با خط زیبای ثلث، نسخ و ریحانی حک شده است. خطاط هنرمند این اثر، آیه‌ها را به صورت تداخلی (متداخل)، حکاکی کرده است.
در مقابل ایوان، صحنی بزرگ قرار گرفته است. معمار این بنای کهن، آن را به گونه‌ای طرح‌ریزی کرده که از ۳ جهت، توسط شبستان‌های زیبای مسجد جامع، احاطه شده است.قدمت این بخش از مسجد فتحعلی‌شاهی است. آن‌ها معتقدند که شبستان شرقی از پیشینه‌ای بیشتر نسبت به سایر شبستان‌ها برخوردار است. طراح و سازندگان این عمارت تاریخی، در این شبستان ۹ ردیف ۳ چشمه‌ای را بر بالای ۱۸ ستون ۶ ضلعی و ۹ ستون ۴ ضلعی تعبیه کرده‌اند که درواقع آن‌ها جرزهای مقابل صحن بوده که با درهایی از جنس آهن و پوشیده از شیشه، احاطه شده‌اند. در شبستان غربی نیز میتوان ۹ درگاه که در ۳ ردیف قرار گرفته‌اند، مشاهده کرد.
مورخان معتقدند که در انتهای شبستان غربی، زیرزمینی به دستور محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند که به شهاب الملک مشهور است، ساخته شده است. به نظر میرسد، وی بانی ساخت گلدسته‌های طلایی سحن عتیق مسجد جامع قم در سال ۱۳۰۵ هجری بوده است.
شاید ارتفاع ۱ متری کف شبستان که به دلیل وجود سرداب ذکر شده به وجود آمده است، در کنار تمام زیبایی‌ها و تعادل اعضای تعبیه شده در مسجد، از معدود نقاط ضعف این بنای کهن به شمار می‌آید که تا حدودی از زیبایی و جذابیت شبستان، کاسته است. اما این زیرزمین از ویژگی‌های جالب و قابل توجهی برخوردار است که میتوان به هوای مطبوع و معماری خارق‌‌العاده آن اشاره کرد. بخش جلویی شبستان شمالی، به دلیل حضور ایوان شمالی، به دو قسمت تفکیک شده که هر بخش از دو چشمه برخوردار است.
تصاویری از تزیینات صورت گرفته در مسجد جامع قم
در شبستان‌های مسجد، چندین محراب تعیبه شده‌اند که هرکدام را به منظور خاصی احداث کرده‌اند. آن‌ها محرابی شاه‌نشین به دهانه ۴ متر و عرضی برابر با ۱ متر احداث کرده‌اند این قسمت‌ها بوسیله کاشی‌های خشتی هفت رنگ، منقوش شده‌اند و قدمت آن قاجاری بوده تزئین شده و از پوششی به صورت رسمی بندی و معقلی برخوردار است. قسمت‌های باقیمانده دیوار ایوان بوسیله جرز، اسپر و ازاره‌ای از جنس سنگ و به متراژ حدود ۳۰ متر که برفراز آن از تزئینات گچبری با طرح ملات‌ساز طلایی استفاده شده، ساخته شده است. ۳ درگاه ورودی نیز یکی در وسط با دهانه‌ای با ۵ متر و ۲ دهانه دیگر در طرفین با دهانه‌ای ۲ متری به چشم می‌خورد. در قسمت کمر آن، حضور کتیبه‌ای کمربندی، مزین به گچبری با خط ثلث ممتاز که توسط شیخ محمد حسن قمی صورت گرفته و روی آن سوره مبارک تبارک حک شده است. با توجه به نوشته‌هایی که در قسمت پایانی کتبیه مشاده می‌شود، به نظر میرسد که در زمان فتحعلی شاه، مقصوره مسجد مورد مرمت قرار گرفته و شبستان‌ها نیز به دستور ایشان، احداث شده است. این اتفاق در سال ۱۲۴۶ رخ داده و خطاط این نوشته، آن را از جنس گچ، حکاکی کرده است.
اما آنچه امروزه میتوان از نقوش ثبت شده در این کتبیه مشاهده کرد، تنها نام فتحعلی شاه قاجار است که از بین تمامی کلمات و جملات حک شده بر کتیبه و در بخش غربی آن، برجای مانده است.
از نکات جالب و تحسین‌برانگیز دیگری که میتوان در مورد محراب مسجد بیان کرد، حضور و تعبیه مشبک‌هایی که در این بخش قرار گرفته‌اند. آن‌ها به صورتی کاملا زیبا و چشم‌نواز طراحی شده و مسئولیت ورود و خروج هوا را جهت جلوگیری از گرم شدن فضای محراب، برعهده دارند.
حضور پله‌هایی در طرفین محراب از دیگر نکات معماری اعمال شده در مسجد جامع قم محسوب می‌شود که علاوه بر زیبایی ایجاد شده توسط آن، باعث شده است که امام جماعت با استفاده از آن‌ها خود را به قسمتی شبیه منبر برساند.
گنبد مسجد نیز در مرتفع‌ترین قسمت (در پشت بام) تعبیه شده است که گفته می‌شود قدمت سلجوقی است. این بخش، زیبایی و شکوه چشم‌نوازی را برای مسجد جامع، به ارمغان آورده است که میتوان از آن به عنوان یکی از مجلل‌ترین گنبد‌های زمان خود، نام برد.
سردر ورودی شبستان مسجد جامع قم
طراح مسجد جامع، نقشه صحن را به شکل هندسی مستطیل شکلی طراحی کرده است که از چهار قسمت آن با بخش‌های دیگر مسجد از جمله گنبد، شبستان‌ها، سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، سرداب و گوشواره‌ها احاطه شده است. در مرکز صحن حضور حوضی زیبا، بر شکوه و جمال آن افزوده است. همچنین آب‌انباری که ساخت آن در دوران گذشته صورت گرفته است، در میان این حوض قرار دارد که اکنون آن را بسته‌اند. یکی دیگر از نکات معماری اعمال شده در ساخت مسجد جامع قم، شاخص تعیین وقت نماز است که در بخش شمال مسجد بر تخته سنگی حک شده و توسط آن زمان، میتوان وقت شرعی نماز ظهر را مشخص کرد.
جنس این شاخص، از سنگ بوده و خطی به شکل مورب، روی آن نقش بسته است. زمانی که آفتاب به مرکز این شاخص نزدیک شود، به دین معناست که ظهر شرعی شروع شده و زمان برپایی نماز ظهر رسیده است. یکی از راهکار‌هایی که معماران و سازندگان عمارات تاریخی برای ورود نور مناسب و مطلوب به داخل قسمت‌های مختلف بنا در نظر می‌گرفتند، تعبیه مشبک‌های متعدد در بخش‌های ساختمان مورد نظر بوده است. مسجد جامع قم نیز از این قاعده مستثنی نبوده و با حضور تعداد بسیاری از این مشبک های ذکر شده، علاوه بر تامین شدن روشنایی کافی در جای‌جای مسجد، تهویه هوای داخل عمارت و ایجاد هوایی خنک و مطبوع نیز صورت می‌پذیرد.
بخش دیگری که در مسجد ایجاد شده است، مقصوره‌ای به دهانه ۲۳ متر و ارتفاعی بالغ بر۳۰ متر است که در بخش جنوبی ایوان قرار گرفته و در قسمت جنوبی آن، میتوان محراب وسیعی را مشاهده کرد. همچنین در بخش شمالی ایوان، ۳ درگاه در اندازه‌های کوچک و بزرگ قرار گرفته‌اند که به سمت ایوان و در قسمت شرقی و غربی نیز ۲ درگاه تعبیه شده‌اند که به طرف ۲ گوشواره‌ای که در طرفین احداث شده‌اند، باز می‌شوند. گوشواره‌هایی نیز برای این بخش از این بنا درنظر گرفته شده است که در بخش‌های شرقی و غربی احداث شده‌اند.
عکس‌های گالری از فرزانه پیری
نویسنده: محبوبه حسنی