سلطانیه از شهرهای تاریخی استان زنجان است که گفته می‌شود در زمان ایلخانان مغول تاسیس شده است. پس از تبریز این شهر بزرگ‌ترین شهر ایلخانان محسوب می‌شده و دارای اهمیت فراوانی بوده است. به همین دلیل این شهر آثار و بناهای تاریخی بسیار و مهمی دارد. بقعه چلبی اوغلی یکی از بناهای تاریخی برجای مانده از آن دوران است که امروزه یکی از جاهای دیدنی سلطانیه به شمار می‌رود. مجموعه تاریخی شیخ براق یا چلپی اوغلی در ۵۰۰ متری جنوب غرب سلطانیه قرار دارد که در گویش محلی کچه بورک (کلاه نمدی) خوانده می‌شود.
حسام‌الدین حسن چلبی مصاحب و همنشین مولوی بود و مثنوی معنوی یادگار این دوره از هم‌نشینی او با مولانا بوده و حتی نظم کتاب مثنوی به درخواست او صورت گرفته است. بنای تاریخی چلبی اوغلی را به او نسبت می‌دهند که در قرن هشتم احداث شده است. این مجموعه تاریخی دو بخش خانقاه و مقبره را شامل می‌شود که برخی از باستان‌شناسان احداث بنای خانقاه را مقدم بر مقبره سلطان چلبی می‌دانند و برخی نیز تاریخ احداث مقبره را مقدم بر خانقاه اعلام کرده‌اند. دونالد ویلبر در کتاب معماری اسلامی ایران درباره تاریخ احداث این بنا اینگونه می‌گوید:
بنابراین احتمال که مقبره قبل از خانقاه ساخته شده و این محل از نظر تبرک برای بنای خانقاه در نظر گرفته شده باشد. تاریخ مقبره را به احتمال می‌توان در حدود سال ۱۳۳۰ میلادی (۷۳۰ هجری قمری) دانست.
عکس: خبرگزاری مهر
برخی تاریخ احداث بنا را ۷۰۷ هجری شمسی بیان می‌کنند، درحالی که برخی مورخان تاریخ احداث آن را ۷۱۲ هجری شمسی ذکر کرده‌اند. با اینحال مطالعات باستان‌شناسی عمومی و سطحی، تاریخ بنای خانقاه را پیش‌تر از سالی که پیشنهاد شده است، ارائه می‌دهد؛ زیرا سال احداث این بنا، مربوط به اواخر دوران ابوسعید است که حیات سیاسی و اقتصادی سلطانیه و حکومت در آن زمان رو به افول بوده و احداث چنین بنایی در آن محل دور از ذهن است.
کتیبه حک شده جرز جنوبی ایوان جنوبی از مدارک مستند بر تاریخ این بنا به شمار می‌رود. این کتیبه در سه قطعه، یکی در بالا و دو قطعه در دو طرف ایوان نوشته شده است و از اسناد بسیار معتبر در شناسایی شهر سلطانیه محسوب می‌شود. بخشی از این کتیبه تخریب شده و در متن آن از القابی چون صاحب معظم و افتخار ایران نام برده شده است که شمس‌الدین محمد جوینی صاحب این القاب است. شمس‌الدین محمد جوینی از شعرا، نویسندگان و وزرای مشهور ایرانی در عهد ایلخانان است. باتوجه به متن کتیبه سال ۷۱۲ هجری شمسی سال احداث بنا نیست و در این تاریخ کتیبه نوشته شده و بنا احتمالا در سال‌های ۶۳۸ تا ۶۶۳ هجری شمسی احداث شده است.
خانقاه از صحن مرکزی تشکیل شده است که در اضلاع غربی و شرقی آن حجره‌هایی قرار دارد. نقشه معماری این مجموعه از عقاید صوفیه تاثیر گرفته و هر یک از فضاها با عملکردی خاص، طراحی شده است. واحد اول در بخش ورودی به فقرا اختصاص داشته است و طالبان که در مرتبه بعدی این فرقه بوده‌اند، در گوشه‌های قسمت ورودی جای می‌گرفتند. حجره‌های انفرادی صحن مرکزی درهای کوتاهی دارد و محل ریاضت مریدان با توجه به مراتب آن‌ها بوده است.
عکس: خبرگزاری مهر
صحن خانقاه جایگاه سماع گروهی بوده است که سلطان در وسط و مریدان در اطراف آن حلقه می‌زدند. احتمال داده می‌شود که از واحدهای جنوبی خانقاه به‌عنوان کلاس‌های آموزشی استفاده می‌شده و فضای واقع در اطراف ایوان جنوبی محل حلقه ذکر زمستانی بوده است. طبقه دوم بنا در اطراف ایوان متاسفانه تخریب شده است و گرداگرد آن محلی شبیه به جان پناه دیده می‌شود. در احداث تمام این مجموعه قرینه‌سازی به وضوح دیده می‌شود و مصالح اصلی بنا را لاشه سنگ‌ها و ساروج تشکیل داده است.
بقعه سلطان چلبی بنایی هشت ضلعی است و هر ضلع آن از نمای خارجی حدود ۴ متر طول، ۱۷ متر ارتفاع و حدود ۷ متر قطر دارد. بنا ابتدا با سه ردیف سنگ تراشیده ساخته شده که در این قسمت سنگ‌هایی از نوع ماسه‌ای کم‌دوام به کار رفته و سپس آجرچینی تا ارتفاع حدود ۲ متر انجام شده است. فرم آجرچینی در طاق نماهای هشت‌گانه متفاوت اجرا شده و در حد فاصل جرزهای هشت‌گانه طاق نماهای زیبایی طراحی و اجرا شده است. بالای این جرزها گنبد آجری تقریبا بلند استوار شده و پلان هشت ضلعی با اجرای ترمپه‌ها به پلان۱۶ ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است. درحقیقت این بقعه حلقه ذکر صوفیه را تداعی می‌کند، به این صورت که داخل مقبره به فضاهایی تقسیم شده که جسد سلطان در وسط دفن شده و اجساد مریدان با توجه به درجه و مراتب آن‌ها، در اطراف آن قرار گرفته است.
این بنای تاریخی به‌عنوان ۱۶۷ امین اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است و در حال حاضر از حجره‌های آن به عنوان اتاق‌های هتل استفاده می‌شود.
عکس‌های گالری از خبرگزاری ایرنا (عکاس: عبدالرضا ولایی)
نویسنده: بهاره غنچه