قائن یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی است علاوه بر این به دلیل حضور تپه‌های باستانی فراوانی که در پیرامون شهر قرار دارد و با توجه به کاوش‌ها و تحقیقاتی که روی آن انجام شده، نشان از قدمت بسیار این سرزمین و بیانگر وجود حیات بشر در آن است. طبق روایات قائن توسط «کی لهراسب»، پدر «گشتاسب» از فرمانروایان بلخی در دوران زرتشت ساخته شده است. با توجه به پیشینه تاریخی این ناحیه از ایران، بدیهی است که بتوان آثار تاریخی و باستانی ارزشمندی را که طبق اظهارات باستان‌شناسان و محققان حدود ۱۷۰ اثر است، مشاهده کرد. آثاری چون تپه‌های باستانی، قلعه‌های تاریخی، خانه‌ها و مساجد کهن، آرامگاه‌ها، غارهای زیبا و بسیار قدیمی، دژهای زیرزمینی و محوطه‌های باستانی که در کنار زیبایی‌های طبیعی می‌تواند این شهرستان را به یکی از مقاصد برتر گردشگری تبدیل سازد. مسجد جامع قائن، یکی از زیباترین، مرتفع‌ترین و محبوب‌ترین بناهای تاریخی در این شهرستان است که در کنار معماری زیبا و تزئینات خیره‌کننده‌ای که توسط هنرمندان ایرانی ایجاد شده است، به دلیل داشتن دو محراب با دو قبله، در بین گردشگران داخلی و خارجی، شهرت قابل توجهی یافته است.
البته در مورد قدمت مسجد و زمان دقیق احداث مسجد جامع قائن، اختلاف نظرهایی در بین محققان و باستان‌شناسان وجود دارد. اعتقاد برخی بر این است که این مسجد در ابتدا آتشکده بوده است متعلق به دوران حکومت ساسانیان که بعدها روی آن، ساختمان مسجد بنا شده است. در این مورد می‌توان به نظرات ابن حوقل، اصطخری و ناصرخسرو اشاره کرد. «ابن حوقل»، در مورد این اثر ارزشمند کشور چنین می‌نویسد
«قائن وسعت آن چند سرخس است و بناهای آن از گل و دارای قهندژ (کهندژ)، است که خندقی در پیرامون دارد و مسجد جامع و دارالاماره در قهندژ است»
به گفته اصطخری مسجد جامع قائن در «قهندژ» یا همان ارگ و در مجاورت «دارالاماره»، قرار داشته است. در صورتیکه یک قرن بعد، «ناصرخسرو قبادیانی» که در اواسط قرن پنجم هجری از این شهر دیدن کرده است، محل قرارگیری و ساخت این مسجد را در بخش اماکن عمومی شهر عنوان کرده است. وی در مورد این مسجد چنین گفته است:
«قائن شهری است بزرگ و حصین است گرد شهر خندقی دارد و مسجد آدینه به شهر اندر است و آنجا که مقصوره است تاقی عظیم و بزرگ چنان که در خراسان از آن بزرگ‌تر ندیدم و آن تاق نه در خود مسجد است و عمارت همه شهر به گنبد است»
البته می‌توان با توجه به صحبت‌های ایشان به این نتیجه رسید که احتمال می‌رود مسجد در نزدیکی و در کنار دارالاماره قرار داشته اما در طی صد سال، بر اثر زلزله تخریب شده و مردم آن روزگار مسجد جامع دیگری را روی بقایای آتشکده ساسانیان احداث کرده‌اند.
اینکه این مسجد بارها و بارها براثر زلزله تخریب شده و صدمات بسیاری را متحمل شده است، امری است کاملا اثبات شده که در کتیبه‌هایی که در ایوان مسجد قرار دارد و قدمت آن به سال ۷۹۶ هجری قمری است، به صراحت به آن اشاره شده است. در این کتیبه چنین آمده است
این بنا به فرمان جمشید قارن از خاندان معروف قارن که در دوره امیر تیمور جهانگشا حاکم قائن و مدتی حاکم سا ری و دامغان بود، تعمیر و مرمت شد.
همچنین در بخش داخلی رواق پنجم که در ضلع شمالی حیاط مسجد قرار دارد، لوحی مشاهده می‌شود که قدمت آن برابر با اول رجب سال ۹۲۱ هجری قمری است. درواقع این لوح تا کنون خوانده نشده است ولی به نظر می‌رسد که مضمون کلی آن در مورد زمان فرمانروایی امیر سلطانی است که در سال‌های ۹۱۹ تا ۹۲۱ هجری به دستور «شاه اسماعیل صفوی»، به مقام فرمانروایی قائن، نائل شده است. از دیگر کتیبه‌هایی که در این مسجد وجود دارد، سنگ لوحی است که در سمت راست ورودی ایوان مسجد، نصب شده است. این سنگ به ابعاد ۵۰ در ۱۲۰ سانتی‌متر است و روی آن با خط بسیار زیبایی نوشته شده که شاه سلیمان صفوی امر به بازسازی مسجد به تاریخ ۱۰۸۰ هجری قمری کرده است. مسجد جامع قائن با مساحتی برابر با ۲ هزار و ۴۷۰ متر مربع که زیربنای ایوان آن برابر با ۱ هزار و ۵۰ متر مربع، ساخته شده، همچنین زیربنای شبستان‌ها و حجره‌های مسجد نیز مساحتی برابر با ۱۲۰۰ مترمربع را دربر گرفته است.
در گذشته مسجد جامع قائن دارای دو مناره بوده که متاسفانه امروزه تخریب شده است
این مسجد دارای قسمت‌های مختلفی از جمله چند شبستان، چندین حجره، حیاط، مناره، گنبد، منبر چوبی، پایابی مسقف، دو محراب با دو قبله، ساعت آفتابی، درب‌های ورودی و چندین لوح و سنگ‌نوشته است. حیاط مسجد جامع قائن فضایی مستطیلی شکل، به طول ۳۳ متر و عرض ۲۸ متر که طراح و سازنده آن در گرداگرد آن حجره‌هایی را که هر کدام دارای عمقی برابر با ۲ متر بوده، ساخته است. گفته می‌شود که در گذشته مسجد دارای دو مناره بوده است که در دو طرف ایوان آن قرار داشته و هر کدام دارای ارتفاعی برابر با ۵ متر بوده است. که موذن برفراز آن اذان می‌گفت.
کارشناسان معماری ایوان مسجد را از شاهکارهای معماری در این اثر زیبای تاریخی معرفی کرده‌اند که از لحاظ زیبایی و تزئیناتی که در آن انجام شده است، قابل قیاس با مسجد زیبای گوهرشاد است. این ایوان ۱۸ متر ارتفاع، عرضی برابر با ۱۱ متر و طولی بالغ بر ۲۲ متر دارد. طراح هنرمند مسجد جامع، سقف ایوان را به صورت ۴ طاق و ۳ گنبد احداث کرده که با هنرمندی، ذوق و زیبایی تحسین‌برانگیزی به رنگ‌آمیزی و تزئین آن پرداخته شده است. درواقع گردشگران و بازدیدکنندگان هنگام تماشای این بخش از مسجد، شاهد تزئینات معرق‌کاری خواهند بود که با ظرافت و زیبایی هرچه تمام‌تر انجام شده. همچنین نقاشی‌هایی که در ایوان مسجد صورت گرفته است، به سبک و روش اصفهانی است که گویا در دوران صفویان انجام شده است که در دوران بعد، روی آن‌ها را به صورت کاملا غیر حرفه‌ای رنگ‌آمیزی کرده‌اند.
مسجد جامع قائن دارای دو محراب با دو قبله متفاوت است
از مهم‌ترین ویژگی‌های مسجد جامع قائن، وجود دو محراب با قبله‌های متفاوت است؛ البته این‌گونه به نظر می‌رسد که تفاوت این قبله محراب‌ها، به دلیل تغییر قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به سمت کعبه نبوده است؛ در این مورد دو نظریه وجود دارد. گروهی عنوان کرده‌اند که احتمال می‌رود به دلیل اختلافاتی موجود بین اهل تسنن و تشیع هنگام محاسبه دقیق قبله این اتفاق رخ داده است. برخی دیگر نیز بر این باورند که ممکن است محرابی که در بخش انتهایی ایوان قرار دارد، درواقع یک نیایشگاه بوده است.
مسجد جامع دارای دو شبستان است که در دو سمت ایوان قرار دارد. این دو شبستان نه تنها در فصل زمستان مورد استفاده بهینه و موثر قرار می‌گیرد بلکه در جلوگیری از ایجاد رانش دیوارهای اطراف ایوان نیز نقش بسزا و تاثیرگذاری را ایفا می‌کند.
منبر چوبی مسجد
منبری چوبی و بزرگ با قدمتی برابر به سال ۱۰۸۲ هجری قمری در مسجد وجود دارد که بسیار نفیس و گرانبها بوده، این منبر از چوب چنار و به همت استاد «محمد واعظی کاخکی» با زیبایی و مهارت ستودنی و تحسین‌برانگیز ساخته شده است. در این محراب کتیبه‌ای وجود دارد که به خط نسخ و به صورت منبت‌کاری روی آن چنین نوشته شده است:
«عمل استاد مقیم بن استاد محمد ولی بن استاد حسن علی کاخکی فی شهور سنه اثنان و ثماتون بعد الاف»
در صحن مسجد جامع قائن، پایابی جهت دسترسی به آب قنات وجود دارد
حضور یک پایاب مسقف در بین صحن مسجد، از دیگر نکته‌های جالب در معماری و ساخت این اثر تاریخی و مذهبی است. به نظر می‌رسد که این پایاب به دلیل دسترسی به آب قنات جعفرآباد و به دستور «صفشکن خان» و در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی ساخته شده است. سازندگان پایاب را با ۲۰ پله و در عمق ۵ متر و ۵۰ سانتی‌متری از سطح زمین احداث کرده‌اند. البته کتیبه‌ای در حجره‌ای که در کنار پایاب قرار گرفته، وجود دارد. در این کتیبه، متنی در مورد اطمینان دادن به مردم برای استفاده از آب پایاب هنگام گرفتن وضو حک شده است.
از دیگر قسمت‌های جالب مسجد، وجود یک ساعت آفتابی است که در میان صحن مسجد و به عنوان وسیله‌‌ای برای تعیین جهت ظهر شرعی قائن، ساخته شده است؛ سازنده این ساعت آفتابی، «استاد توحیدی»، است. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، مسجد دارای دو درب ورودی است که یکی از آن‌ها به سوی بازار قدیمی که در بخش شرقی قرار دارد باز می‌شود؛ دیگری نیز در جهت شمال و به سمت بازار فعلی گشوده می‌شود.
ساعت قدیمی آفتابی و از جنس چوب در میان صحن مسجد برای تعیین جهت ظهر شرعی قائن، قرار دارد
در سال ۱۳۵۴ کاوش‌هایی در شبستان شمالی مسجد انجام شد که طی آن، سه پایه ستون سنگی از جنس سنگ لاشه و ملات ساروج که طول و عرض هر کدام یک متر است، کشف شد. پایه ستون‌هایی که پایه‌های کنونی شبستان روی آن‌ها ساخته شده است و برای وسیع‌تر کردن شبستان، پایه‌های امروزی را با فاصله تقریبی ۵۰ سانتی‌متر عقب‌تر قرار داده‌اند. همچنین ستونی چهارقلو در شبستان وجود دارد که همانند ستون‌های مسجد جامع اصفهان ساخته شده و متعلق به دوران سلجوقیان است. این ستون نشانه آن است که در این مکان، ساختمانی از دوران سلجوقیان وجود داشته که به دلیل وقوع زلزله تخریب شده ولی در زمان تیموریان بازسازی و تعمیر شده است. جالب است بدانید که در این مکان نیز سه تنور پخت نان کشف شده است که کارشناسان و باستان‌شناسان به این نتیجه رسیده‌اند که در گذشته این محل مکانی مسکونی بوده است.
نمونه‌ای از تزئینات مسجد
همچنین سفال‌هایی دوره سلجوقی در کاوش‌ها کشف شده است که شباهت بسیاری به سفال‌های رباط شرف دارد. طی خاکبرداری‌هایی که در حیاط مسجد و به عمق ۸ سانتی‌متر انجام شده است، کاوش‌گران موفق به کشف قطعه‌هایی از آجرهای دوران سلجوقیان شده‌اند که آن را متعلق به نمای مسجد معرفی کرده و معتقدند که این نما طی زلزله‌ای شدید آسیب دیده و از بین رفته است. با توجه به کشفیاتی هرچند کم و مختصر که در مسجد به‌دست آمده است، به نظر می‌رسد که نمای مسجد متشکل از کتیبه‌ها، آجرکاری‌های زیبا و چشم‌گیر و بهره‌مند از تزئینات و نقش و نگارهایی هنرمندانه از گل و گیاه و نیز فتیله‌های آجری با نقش‌های گره بوده است. گروهی از کارشناسان مدعی هستند که در گذشته، از قلعه‌کوه تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع، تونلی زیرزمینی قرار داشته است که مورد استفاده مردم قرار می‌گرفت و این تونل در راستای قنات بوده است .
موقعیت مسجد جامع قائن روی نقشه
مسجد جامع قائن، یکی از جاذبه‌های گردشگری مذهبی و تاریخی ایران و جاهای دیدنی قائن است که برای حیات و پابرجا ماندن، اهتمام، دقت و مسئولیت‌پذیری مسئولان و بازدیدکنندگان را می‌طلبد. این اثر تاریخی، با شماره ۲۹۵ به عنوان یکی از میراث ارزشمند کشور، به ثبت ملی رسیده است.
نویسنده: محبوبه حسنی