کهن‌ترین آثار تاریخی و هنری به جا مانده از بشر سنگ‌نگاره‌ها هستند به تعبیری مادر تاریخ، هنر، زبان، خط، اسطوره‌ها و فرهنگ‌ها هستند. آن زمان که خط و نگارشی وجود نداشته و آدمی مجبور بوده، مجموعه اطلاعات معیشتی و شکار، حفاظت، اعلام خطر، آیین و رسومات و شیوه زندگی را از طریق نقش و نگاره‌ها به دیگران منتقل کند، سنگ‌نگاره‌های منحصر‌به‌فردی به وجود آمد. هنرهای صخره‌ای (Rock Art) اسناد دسته اولی هستند که پژوهشگران را با ترجمان فرهنگ‌ها در اقلیم‌ها و زمان‌های مختلف آشنا می‌‌کنند. آثار بسیار متنوع و فوق‌العاده جالبی از این هنرها در سرتاسر ایران شناسایی شده است. برای مثال در بیرجند (لاخ مزار)، خراسان (نهبندان)، یزد (ارنان)، سیستان و بلوچستان (نیک‌شهر و سراوان)، اصفهان (غرقاب و کوچری گلپایگان و ویست خوانسار)، لرستان (همیان کوهدشت، خمه الیگودرز، میهد بروجرد)، اراک (ابراهیم‌آباد، یساول کمیجان، احمدآباد خنداب و خمین)، همدان (دره شهرستانه الوند، دره گنجنامه، مهرآباد و خوشیجان ملایر)، کرمان (میمند و شاه فیروز)، آذربایجان شرقی (ارسباران)، کردستان (دهگلان و سارال)، تهران (روستای دولت‌آباد شهریار، کوه کفترلو)، قم (کهک).
در میان صخره‌های تیمره، پر از طرح‌ها و نقاشی‌های ابتدایی و جالبی است که حکایت انسان‌های اولیه و عصر حجر را برای انسان‌های عصر فناوری بازگو می‌کند. این مجموعه از مهم‌ترین و شاید کامل‌ترین مجموعه‌های سنگ‌نگاره کشور و شامل بیش از ۳۰ هزار قطعه است که به بهشت سنگ‌نگاره‌های ایران مشهور است. قدمت این سنگ‌نگاره‌ها را ۴۰ هزار سال تخمین زده‌اند و از جاهای دیدنی گلپایگان و خمین محسوب می‌شوند. این نگاره‌ها که ناشی از تجربیات عینی و باورهای اعتقادی و فرهنگی نیاکان ما است، می‌تواند به ما بگوید چگونه انسان‌های اولیه دانش و تجربه کسب شده خود را از طریق این نمادها به نسل‌های بعد از خود انتقال داده‌اند.
در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۴ همایش تخصصی سنگ‌نگاره‌های تیمره در اراک برگزار شد. «محمد ناصری‌فرد»، پژوهشگر سنگ‌نگاره‌های ایران، با اشاره به اینکه ایران از نظر فرهنگی و تاریخی قدمت بسیار طولانی دارد که در بعضی قسمت‌ها مغفول مانده بیان کرد:
«بزرگ‌ترین تابلوی سنگی کشور در منطقه تیمره شهرستان خمین به مساحت ۴۰ مترمربع تصویر شده که به کتیبه بزرگ معروف است و در این تابلوی سنگی بیش از ۱۵۰ نقش یکجا جمع شده است.»
در یکی از سنگ‌نگاره‌ها مردی، دست فرزند خود را گرفته و با شکار یک مار به او آموزش می‌دهد. در یکی دیگر از این سنگ‌نگاره‌ها، مردانی سوار بر اسب به شکار قوچ‌ها پرداخته‌اند که نشان می‌دهد این منطقه در دوره‌های مختلف پیش از تاریخ، محل سکونت انسان بوده است.
در سنگ‌نگاره‌های جدید، نشانه‌هایی از زبان‌های باستانی دیده می‌شود که بر پایه نمادنگاری و ایده‌نگاری است. همچنین برخی از حروف‌نگاری‌هایی که تاکنون کارشناسان معنی آنها را در نیافته‌اند، در آثار به‌دست آمده مشاهده شده است.
نقوشی که در اولین تمدن بشری به تصویر کشیده شدند
روی سنگ‌نگاره‌ها تصاویری چون بزکوهی، قوچ کوهی، آهو، انسان (در حالات گوناگون و با ابزارهای متفاوت)، اسب، گرگ، شیر، شتر یک کوهان و دو کوهان، پلنگ، گراز، گوزن (مارال، شوکا، زرد ایرانی)، یوزپلنگ، گور، مار، لاک پشت و بسیاری از حیوانات ناشناخته دیگر مشاهده می‌شود که از این میان حدود ۷۵درصد نقوش به بز کوهی و قوچ اختصاص دارد که نماد سرزندگی، آبادانی و برکت است.
شکار با چماق، کمند، چنگک تصاویر شکارچیان سوار بر اسب، رقص‌های جادویی، زنان باردار و زایش آدمی، نبردهای پهلوانی و جنگ‌های تن به تن از دیگر تصاویر قابل توجه است.
بزرگ‌ترین نقش روی سنگ‌نگاره‌ها بز کوهی است که ۱۱۲ سانتی‌متر ارتفاع و ۹۰ سانتی‌متر عرض دارد. سنگ‌نوشته‌ها با خطوط تصویری، ایدئوگرام، سطری، ایلامی (هندسی)، پهلوی، کوفی، کلیمی و عربی و خط فارسی سیر تکاملی خط را نشان می‌دهد. کهن‌ترین خط کشف شده در ایران نیز متعلق به سنگ‌نگاره‌های این منطقه است و همچنین یک‌سوم الگوی کتیبه‌های خطی و تصویری موجود در باغ کتیبه‌های کاخ نیاوران متعلق به تیمره است.
سنگ‌نگاره‌ها از لحاظ قدمت و تنوع نقوش در دوره‌های تاریخی ایران بی‌نظیر است و سیر تکاملی خط مانند خط سطری، هندسی، پهلوی، عربی، فارسی و عبری را در این سنگ‌نگاره‌ها می‌توان دید.
اشکال هندسی، گیاهان، حروف رمزی، نمادهای گوناگون، حیواناتی که نسل آنها منقرض شده و پیچ‌های متوالی، متناوب و متحدالمرکز که شبیه آنها در ۲۳ کشور جهان وجود دارد، نشان می‌دهد در اعصار باستان مردم زیادی در این سرزمین زندگی می‌کرده‌اند.
از دیگر آثار شگفت‌انگیز این منطقه شباهت این نقش‌ها با قاره‌های دیگر است، زیرا نقش‌های متعددی که در هزاران سال پیش حکاکی شده‌اند در قاره‌هایی ایجاد شده که عمر کشف بعضی از آنها از ۵۰۰ سال فراتر نمی‌رود و آنقدر این نقوش شبیه یکدیگرند که گویی کار یک هنرمند واحد است. آثار موجود در سنگ‌نگاره‌ها حاکی از خلاقیت و روشی برای بیان دیدگاه‌ها نیز بوده است. در گذشته‌های دور هیچ‌گاه یک انسان عادی قادر به مسافرت و کسب دانش و مهارتی شبیه به هم نبوده و طوری زندگی می‌کرده‌اند که حتی از وجود هم مطلع نبوده‌اند تا چه رسد به اینکه از طرح و سبک‌های نقوش یکدیگر با جزئیات کپی‌برداری و تقلید کنند. چندی پیش طی بررسی‌های کارشناسان روی سنگ‌نگاره‌های تیمره، مشابهت زیادی به نقش زیگورات‌ها در جهان یافت شد. کشف این نشانه‌ها و قدمت بالای آنها در مقایسه با سنگ‌نگاره‌های مربوط به معابد نیایشی جهان در کشورهای دیگر این تفکر را برمی‌انگیزد که ساختار معابد نیایشی جهان نیز ابتدا از این منطقه سرچشمه گرفته است.
کوه‌های تیمره با آثار خود ایران زمین را خاستگاه انسان‌های اولیه معرفی می کند. ای کاش می‌شد آثار این انسان‌ها را که این تصویرها را با استخوان روی سنگ نقاشی کرده‌‌اند قاب گرفت؛ آثاری که با پیشرفت روزافزون جهان، بشر همچنان از درک آنها عاجز است.
عکس‌های گالری از خبرگزاری تسنیم (عکاس: امیر قادری)
نویسنده: نرگس صالح نژاد