ایران در طول تاریخ، مورد حمله و تاراج بسیاری قرار گرفته است، پس طبیعی خواهد بود که در این کشور قلعه‌های زیادی به جهت دفاع ساخته شده باشد. با وجود هزاران قلعه سالم و ویران شده در سراسر ایران، تنها یک شهر توانسته است لقب «شهر قلعه‌های ایران» را به دست بیاورد. «دره شهر» که سابقه‌ای از دوران پیش از هخامنشی یعنی عیلامی دارد و در استان ایلام قرار گرفته است. این شهر بی‌جهت به شهر قلعه‌های ایران معروف نشده و یکی از معروف‌ترین قلعه‌های آن، قلعه «شیخ مکان پور اشرف» است.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
همان‌طور که گفته شد، دره‌شهر یکی از قدیمی‌ترین مناطق مسکونی در ایران است که در گذشته با نام «سیمره» شناخته می‌شد. این شهر بعد از حمله مغول به ایران تا زمان تشکیل استان ایلام همیشه بخشی از استان لرستان بوده است، اما بعد از تصویب قانون تشکیل استان ایلام این شهر از لرستان جدا و بخشی از استان ایلام شد. دره شهر دومین شهر بزرگ استان بعد از شهر ایلام به لحاظ وسعت شهری است و مردم این شهر به زبان لری و لکی صحبت می‌کنند.
کبیرکوه امتداد جنوبی شهرستان دره‌شهر را در برگرفته است که پوشش جنگلی آن موجب معتدل شدن هوا و زیبایی منطقه به ویژه در فصول زمستان و بهار می‌شود. این شهر در فاصله ۲۹۷ کلیومتری مرکز استان، یعنی شهر ایلام و ۱۶۱ کیلومتری مرکز استان لرستان، یعنی شهر خرم‌آباد قرار دارد. در ویرانه‌های به جای مانده از یک شهر باستانی در نزدیکی دره‌شهر آثار شهرسازی دوره ساسانی‌ها به چشم می‌خورد. سکه‌های یافت شده در خرابه‌های دره‌شهر هم به خسروی سوم و جانشینان او که از پادشاه‌های ساسانی هستند، تعلق دارد.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
جالب است که بدانید به خاطر سابقه طولانی تمدن در این منطقه، دره‌شهر قلعه‌های بسیاری دارد. همان‌طور که گفته شد، به دلیل وجود قلعه‌های تاریخی بسیار در این منطقه به دره‌شهر لقب «شهر قلعه‌های ایران» را داده‌اند. یکی از بزرگ‌ترین و زیباترین قلعه‌های دره‌شهر، قلعه زیبای «شیخ مکان پوراشرف» یا همان قلعه «شیخ ماکو» است.
قلعه شیخ مکان پور اشرف (شیخ ماخو)
قلعه یا دژ در ایران باستان، جایگاه ویژه‌ای داشته است. قلعه‌هایی که در تاریخ پرفراز و نشیب ایران استوار ماندند و الان به نسل ما به امانت سپرده شده‌اند. دژهای محکمی که هزاران راز و حقایق تاریخی را در دل خود در جای داده‌اند. ایران سرزمینی بود که در طول تاریخ همواره مورد تعرض و هجوم دشمنان قرار داشته است، به همین دلیل دژ یا همان قلعه که کاربردی دفاعی دارد، جایگاه ویژه‌ای در معماری این کشور دارد.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
همه قلعه‌ها در تمام دوران تاریخی در دورافتاده‌ترین و مرتفع‌ترین نقطه‌ها ساخته می‌شدند تا به خاطر وجود شیب‌های تند تپه یا کوه، دست‌یابی به آن دشوار باشد و نگهبان‌ها نیز از لحاظ دید به منطقه بزرگی مسلط باشند. در ساده‌ترین شکل تعریف یک قلعه که مورد پذیرش معماران و تاریخ‌شناسان قرار گرفته است، می‌توان گفت که قلعه باید «یک بنای مستحکم با امکانات دفاعی» باشد که صاحب یا فرمانده‌ا‌ی مشخص دارد.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
یکی از قلعه‌های ایران که با تعریف بالا هم‌خوانی دارد، قلعه «شیخ مکان پور اشرف» است که از جاهای دیدنی دره شهر به شمار می‌رود و در روستای «شیخ مکان» قرار دارد. این قلعه با نام‌های دیگری مثل «قلعه شیخ‌مکان»، «قلعه میر محمدخان اشرف‌العشایر» و «قلعه میر محمدخان پور اشرف» هم معروف است. این قلعه در حدود ۶ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان دره‌شهر در استان ایلام و در مسیر جاده‌ای دره‌شهر به شهر پل‌دختر قرا دارد. این قلعه در سال ۱۳۳۵ هجری قمری به دستور «میر سید محمدخان پور اشرف» حاکم وقت منطقه در دوره قاجاریه ساخته شده است.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
این قلعه در ۳ طبقه ساخته شده و در مجموع دارای ۵ برج و ۳۰ اتاق است که به آن کاربردی نظامی و مسکونی می‌دهند. ویژگی‌هایی مثل این، قلعه پور اشرف را به یکی از بی‌نظیرترین قلعه‌های دره‌شهر تبدیل کرده است. این قلعه دارای پلان مربع شکل دارد و شامل مکان‌هایی تودرتو با سالن، اتاق دالان‌های برای استراحت، حوضچه های آب سرد و گرم، دستشویی و انبار سوخت و مهمات و اتاق‌های محل زندگی است.
شهر «دره‌شهر» در استان ایلام به خاطر قلعه‌های فراوانی که دارد به شهر قلعه‌های ایران معروف است
بر اساس سنگ نوشته نصب شده روی دیوار ورودی، این قلعه همان‌طوری که گفته شد در سال ۱۳۳۵ هجری قمری یعنی حدود ۱۵۰ سال پیش ساخته شده است. این قلعه مساحتی در حدود ۴۲۵ مترمربع و ۴ برج دیده بانی در چهار گوشه خود دارد که در نوع معماری آن، از معماری قلعه‌ها در دوره ساسانی الهام گرفت شده است. از دیگر بخش‌های قلعه می‌توان به زیرزمین و برج‌های دیده‌بانی اشاره کرد. در کناره‌‌ها یعنی در محل واقع شدن برج‌های دیده‌بانی و در وسط ضلع‌غربی، به فواصل یکسان از برج، محل‌هایی به صورت تیرکش وجود دارد که نشانه استفاده نظامی از قلعه در دوره‌های قبلی دارد. نمای بیرون قلعه با ملاتی از گچ و خاک پوشانده و نمای داخلی اتاق‌ها با استفاده از گچ سفیدکاری شده است. از مصالح استفاده شده در ساخت این قلعه می‌توان بیشتر به خرده سنگ و در مواردی جزیی آجر برای استفاده تزئینی از جمله در ساخت سردر ورودی و برجستگی‌های روی دیوار اشاره کرد و از گچ هم به‌عنوان ملات استفاده شده است. ارتفاع دیوارهای قلعه خیلی بلند نیست و تنها با ۱۷ پله می‌توان به پشت‌بام آن رسید که از نمای کلی قلعه دیدی مناسب در اختیار گردشگران قرار می‌دهد.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
در ورودی شمالی قلعه ۹ بیت شعر روی تخته سنگی حکاکی شده که زمان تعمیر ساختمان با حروف ابجد در آن ذکر شده است. در ساخت بنا از انواع قوس‌های باربر و تزیینی استفاده شده و در وسط قلعه دو حوض بزرگ وجود دارد که آب مورد نیاز آن از رودخانه کنار قلعه تامین می‌شد. آب رودخانه از طریق کانالی از رودخانه جدا شده پس از گذر از داخل روستای شیخ‌مکان، از ضلع جنوبی قلعه وارد آن شده و به حوض وسط قلعه می‌رسید و از سمت دیگر قلعه خارج می‌شد. بخشی از این آب برای شست‌و‌شو از طریق کانالی دیگر و به شکل جداگانه‌ای از سمت جنوبی قلعه وارد آب‌انبار حمام قلعه می‌شد. سپس از طریق کانال‌هایی که در کف و دیوارهای حمام قرار دارد به داخل چند حوض یا خزینه حمام می‌ریخت.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
از دیگر قسمت‌های قلعه می‌توان به سیاه‌چال در ضلع شرقی بنا که کاربرد زندان داشته است، اشاره کرد. همچنین می‌توان به پله‌های ۱٫۲ در گردش به پشت بام، انبار و محل‌های جمع‌آوری غلات، آشپزخانه، اسطبل در طبقه همکف همچنین خارج از قلعه، چاه آب آشامیدنی در داخل قلعه و تراس رو به ده به در جلوی ضلع جنوبی قلعه اشاره کرد. همان‌طوری که گفته شد، در کنار این قلعه یک رودخانه و تنگه وجود دارد. در داخل تنگه و دقیقا در مقابل قلعه بقایای یک آسیاب آبی باقی مانده است. گفته می‌شود این آسیاب در زمان‌های گذشته مورد استفاده اهالی قلعه بوده که در حال حاضر تخریب شده است.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
همان‌طورکه گفته شد، بخشی از آب رودخانه که به داخل قلعه آورده می‌شده برای استفاده در حمام به زیرزمین آن برده می‌شده است. در زیرزمین این قلعه فضایی وجود دارد که به آن حمام قلعه پور اشرف می‌گویند و یکی از حمام‌های تاریخی استان ایلام به شمار می‌رود. این حمام در ضلع غربی قلعه پور اشرف ساخته شده است. حمام قلعه پور اشرف هم مثل خود قلعه پلان مربع شکل دارد. برای ساخت این حمام حوضچه‌های آب سرد و گرم، اتاق رخت‌کن، دستشویی و انبار هیزم در نظر گرفته شد.
عکس از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
این حمام شامل ۳ اتاق، یک راهرو اختصاصی و خرینه است. آب حمام از طریق کانال و تنبوشه‌های (چیزی شبیه به لوله) سفالی از طریف رودخانه کنار قلعه تامین می‌شد و مصالح به کار رفته در ساخت این حمام درست مانند قلعه سنگ و گچ هستند. بخشی زیادی از این قلعه ویران شده و تنها قسمت‌هایی از آن قابل بازدید هستند برای همین طرح مرمت قلعه پور اشرف به تازگی در دستور کار اداره میراث فرهنگی استان ایلام قرار گرفته است.
عکس‌های گالری از خبرگزاری ایرنا (عکاس: مرتضی امین الرعایائی)
نویسنده: نسیبه گودرزی