شهر دماوند، در مرکز شهرستانی به همین نام و در استان تهران قرار گرفته است و با شهر تهران در حدود ۶۰ کیلومتر فاصله دارد. دماوند که سابقه معرفی شدن به عنوان شهر نمونه گردشگری را نیز دارد، یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران است که حتی تاریخ ساخت آن را با شهر باستانی «اصطخر» در استان فارس یکی دانسته‌اند. یکی از بناهای ارزشمند بر جای مانده از زمان‌های دور در این شهر، «برج شیخ شبلی» نام دارد که در این مقاله می‌خواهیم به معرفی این بنا بپردازیم.
موقعیت
برج شیخ شبلی در مرکز شهر دماوند و در میان دو محله قدیمی این شهر به نام‌های «قاضی» و «فرامه» واقع شده است. موقعیت دقیق این اثر باستانی را می‌توانید بر روی نقشه زیر مشاهده کنید:
$('.map-container')
.click(function(){
$(this).find('iframe').addClass('clicked')})
.mouseleave(function(){
$(this).find('iframe').removeClass('clicked')});
تاریخچه
«شیخ ابوبکر دلف بن حجدر شبلی» در سال ۲۴۷ هجری قمری در شهر سامرا چشم به جهان گشود. او بعدها ساکن بغداد شد. پدر و دایی شیخ شبلی در درگاه خلفای عباسی کار می‌کردند و همین باعث شد که او نیز در همان ایام جوانی مقام سیاسی گرفته و در این زمینه فعالیت کند. شیخ شبلی از طرف حاکمان طبرستان به عنوان امیر دماوند منسوب شد.
دوران صدارت وی در شهر دماوند یکی از بهترین دوره‌ها در تاریخ این شهر به حساب می‌آید چرا که مردم این شهر در این زمان افزایش عدالت، رفاه و البته امنیت را تجربه کردند و بنابراین طبیعی بود که شیخ شبلی محبوبیت زیادی در میان مردم داشته باشد و همیشه نام او به نیکی برده شود.
عطار نیشابوری درباره شیخ شبلی چنین گفته است :«آنچه او کشید در عبارت نگنجد. از اول تا آخر مردانه بود و هرگز فتوری و ضعفی بر حال او راه نیافت و از شدت لهب و شوق، او به هیچ آرام نگرفت.»
محبوبیت شیخ شبلی در میان مردم دماوند به قدری زیاد بود که پس از درگذشت ایشان در سال ۳۳۴ هجری قمری در شهر بغداد، تصمیم گرفتند که یک بنای زیبا به عنوان یادبودی از شیخ شبلی در شهر دماوند بسازند. این گونه بود که برج زیبای شبلی که البته در قدیم به آن «پاگنبذ» می‌گفتند، ساخته شد و هنوز که هنوز است یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی و جاهای دیدنی دماوند به حساب می‌آید. در حقیقت ساخت بنا به قرون ۴ و ۵ هجری قمری و دروان حکومت سلجوقیان برمی‌گردد.
مشخصات ساخت و معماری بنا
برج شبلی در ابتدا ساده بوده ولی بعدها به شکل ۸ ضلعی ایجاد شد و یک سری تزیینات روکاری نیز بر روی آن انجام گرفت. این برج در حقیقت دارای ۲ لایه پوشش است که پوشش اصلی برج در درون پوشش خارجی فعلی آن قرار دارد. ضمن آن که برج به سبک سردابه ساخته شده است و با استفاده از چند پله از ورودی برج می‌توانید به قسمت سردابه آن دسترسی پیدا کنید. ارتفاع برج در حدود ۱۰ متر است. سقف گنبدی برج از بیرون به شکل هشت ضلعی ولی از داخل به صورت دایره دیده می‌شود.
نمای سقف از داخل
قسمت داخلی برج از یک دایره به قطر تقریبی ۵ متر تشکیل شده که سطوح جانبی برج به ارتفاع۷/۵ متر تا زیر گنبد بنا با گچ پوشانده شده است. روایاتی از قدیمی‌ترها نیز شنیده می‌شود که در گذشته در داخل بنا جسمی زنجیر مانند به صورت آویزان وجود داشت که البته امروزه اثری از آن مشاهده نمی‌شود. همچنین از سایر ویژگی‌های بارز در معماری این بنا، می‌توان به حفره‌هایی اشاره کرد که به منظور تهویه هوا در آن در نظر گرفته شده‌اند.
سبک معماری برج شیخ شبلی به گفته پیرنیا به سبک معماری «رازی» معروف است (اگرچه معماری ایران دارای سبک نمی‌باشد) اما از نظر استاد پیرنیا سبکی از معماری که مربوط به قرن پنجم تا ابتدای قرن هفتم یعنی دوران سامانیان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان بوده است را رازی نامیده است. در معماری این دوره با گوناگونی بناها روبه رو بوده‌ایم.
در گوشه‌های برج، ستون‌هایی نیم دایره‌ای در هر ضلع به چشم می‌خورند که با آجر پخته شده و به زیبایی تزیین شده‌اند تا نقش مهمی در زیباسازی بنا ایفا کنند. گنبد داخلی برج به شکل کروی و عرقچین است و البته یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های معماری شاهکار بنا، سطح زیرین این گنبد است که طرح جناغی متحدالمرکز دارد.
نمای برج شبلی از دور
تزیینات بنا
ابتدا لازم است به اسپرهای بنا بپردازیم. اسپر در معماری قدیمی قسمتی از بنا است که به صورت قائم و بین سرستون و لبه بام قرار می‌گرفته است. در بنای برج شبلی در مجموع ۳۰ قاب اسپر وجود دارد که ۲۲ عدد از آن‌ها مشمول تزیینات اسپر بنا شده‌اند. هشت قاب دیگر نیز به شکل مستطیل افقی ساده در زیر گنبد به کار رفته‌اند. به جرات باید گفت که تزیین به کار رفته در مورد قاب‌ها شاهکاری از هنر معماری ایرانی است و کاملا توجه‌ها را به خود جلب می‌کند. همچنین ضلع شمال برج به صورت لوزی و با آجرهای افقی و مهرهای ضربدری لوزی در لوزی ساخته شده است.
به منظور بهره برداری بیشتر از پتانسیل‌های جذب گردشگر این بنای تاریخی در سال ۱۳۹۰ تصمیم گرفته شد تا در آینده فضای سبز زیبایی در اطراف این برج ساخته شود و این برج نیز به عنوان یک نماد زیبا در میان این پارک زیبای گردشگری بدرخشد.
ثبت در فهرست آثار ملی ایران
برج شیخ شبلی به عنوان یکی از یادگارهای بر جای مانده از هنر معماری دوره سلجوقیان در ایران و شهر زیبای دماوند، در تاریخ ۲۹ خرداد سال ۱۳۵۱ هجری شمسی با شماره ثبت ۹۲۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
نویسنده: پویا جوانمرد