قلعه‌ها از مهم‌ترین آثار تاریخی و معماری ایران هستند. در ایران قلعه‌ها با کارکردهای مختلف ساخته می‌شدند. برخی کارکرد نظامی داشته و برخی دیگر به عنوان محل اسکان والی یک شهر یا ایالت بودند. برخی دیگر از این قلعه‌ها، مکان‌هایی برای اداره شهر محسوب می‌شدند. جایگاه و موقعیتی که قلعه در آن بنا می‌شود، می‌تواند نشانی بر کارکرد آن باشد. قلعه‌های خارج از شهر و روستا که موقعیت کوهستانی دارند، کارکردهای نظامی و دفاعی دارند و برای مقابله با دشمن و به قصد دفاع از مردم ساخته شده‌اند. قلعه هزار در یکی از قلعه‌های ساخته شده با کارکرد نظامی است.
این قلعه بدون شک یکی از دیدنی‌ترین و شگفت‌آورترین آثار معماری تاریخ ایران و از جمله جاهای دیدنی آبدانان است که از معماری خاص و طاق‌های هلالی زیبا برخوردار بوده و قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. موقعیت این قلعه در آبدانان، جنب دبیرستان شریعتی واقع شده است. قلعه هزار در در تاریخ ۲۲ تیر ماه ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۷۴۴ به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران به ثبت ملی رسید.
معماری قلعه نشان می‌دهد که قلعه هزار در یک دژ یا پادگان نظامی بوده است
نمای اصلی این اثر، طاق‌های هلالی شکل است که با توجه به ساختار معماری آن، می‌توان کارکرد قلعه را تشخیص داد. بررسی معماری قلعه نشان می‌دهد که قلعه هزار در به احتمال بسیار قلعه یا پادگان نظامی بوده است. پلان اصلی قلعه، مستطیل شکل است. مصالح به کار رفته در ساخت این قلعه مستطیل شکل، شامل سنگ‌های تراشیده و قلوه سنگ‌هایی است که در ملات آنها گچ به کار رفته است. راهروهایی طولانی در ۴ جهت قلعه قرار گرفته و به وسیله درگاه‌هایی به اتاق‌های داخل مرتبط می‌شوند. قلعه هزار در دارای زیرزمین، طبقه همکف و طبقه بالا است و نور و تهویه آن از طریق دریچه‌هایی به قطر یک متر در سقف و دالان و اتاق‌ها تامین می‌شده است.
سفال های به دست آمده از منطقه قلعه هزار در نخودی هستند
پی بنا در ۴ سوی ساختمان قلعه جای دارد که حصار قلعه را تشکیل می‌دهد. قطر دیوارها حدود ۵ و نیم متر است. دیوار جبهه شمالی بنا مشرف به یک پرتگاه است و حدود ۴ متر پایین‌تر از دیوار قلعه بنا شده است. آثاری از یک بنا با مصالح یاد شده در دامنه تند جبهه شمالی به سمت زیر قلعه ایجاد شده که کاربرد آن مشخص نیست. سفال‌های محوطه قلعه، غالبا نخودی رنگ هستند. پخت سفال‌ها کافی و تزیینات نقش برجسته، طنابی و نقش کنده دارد. سفال شاخص این منطقه، سفال نیش‌گونی است که به دوره ساسانی تعلق دارد. سبک معماری و مصالح به کار رفته نشان می‌دهد که بنا متعلق به دوره تاریخی و عصر ساسانی است.
آثار به جای مانده از قلعه نشان می‌دهد که برج‌های نگهبانی در محل ساخت قلعه وجود داشته‌اند. وجود این برج‌ها نشان می‌دهد که قلعه دارای کارکرد نظامی بوده و با توجه به مصالح به کار رفته مثل گچ پخته شده و قلوه سنگ‌های تراشیده که در بنا به کار رفته و آثار به جای مانده در قلعه از جمله برج‌های نگهبانی و شاه‌نشین و اتاق‌های مسکونی، نشان از کارکرد نظامی قلعه دارد.
اگر از این قلعه تاریخی دیدن کنید، می‌توانید هزارتویی از طاق‌های هلالی را ببینید که در محوطه مستطیل شکل قرار گرفته‌اند. راهروهای طولانی این قلعه در ۴ جهت آن قرار گرفته و بخش‌های مختلف بنا از طریق چند درگاه به اتاق‌های داخل مرتبط می‌شوند. ظاهر و پی قلعه هزار در نشان می‌دهد این قلعه در طبقات متعدد ساخته شده و زیرزمین، طبقه همکف و طبقه بالای آن تا به امروز هم قابل مشاهده است. بیشتر این سفال‌ها که از محوطه قلعه به دست آمده است رنگ نخودی دارند و تزیینات نقش برجسته، طنابی و نقش کنده دارند.
نویسنده: زهرا آذرنیوش